गावकीचा पार

भराडणीची अरण्ययात्रा! श्री क्षेत्र भराडणी रत्नागिरीची ‘कातळशिल्प’ गेल्या काही वर्षात खूप चर्चेत आली आहेत. सरकार माध्यमातून त्यांच्या संरक्षणासाठी प्रयत्नही चालू झाले आहेत. माझी जन्मभूमी सडये-पिरंदवणेच्या सड्यावर-कातळावरही मुबलक कातळशिल्पे आहेत, त्यामुळे ‘कातळशिल्प’ हा विषय माझ्यादृष्ट्रीने कुतूहलाचा ठरला होता. गेेले कित्येक वर्षे त्यांचा शोध घेण्याचे आढावे आमच्या ‘रात्रीच्या बैठकीत’ ठरत होते, पण घडत काही नव्हते.  यंदाच्या नवरात्रीत मी सडये-पिरंदवणे परिसरातील मातृदेवतांचा शोध घेणारी लेखमालिका ब्लॉगवर सुरू केली. ती खूप जणांना आवडली होती. त्यातील काही मातृदेवता मी पाहिल्या होत्या. काही ऐकीव माहितीच्या होत्या. त्याही पहायच्या होत्या, पण घडत नव्हते. नवरात्रीदरम्यानच्या ‘रात्रीच्या बैठकीत’ हा मुद्दा ऐरणीवर आला. बैठकीचे मेंबर आण्णा धुमक, बाळआण्णा धुमक, आप्पा धुमक, गुरू धुमक, मारूती धुमक, मी, चंपूआत्ते.. आणि इतर सारेच बोलू लागले, आणि ठरले.  जांगलदेव सारा कातळ धुंडाळायचा म्हणजे त्याला चांगला मार्गदर्शक हवा. आप्पा धुमक त्यासाठी विनाअट तयार झाले, त्यांचा तो नित्याचा मार्ग होता. कोरोनाचा ...

संकासूर समस्त कोकणवासिय आणि चाकरमानी यांच्या जगण्याचे टॉनिक म्हणजे शिमगोत्सव! बारावाड्यांच्या गावदेवाला फुल लागलं, रुपं चढलं की कोकणात पालख्यांचे ढोल वाजू लागतात. गावभोवनीच्या देवांबरोबर गावभोवनीचे खेळे सजतात आणि घरोघरी फिरू लागतात. असा हा कोकणातला शिमगोत्सव अनेकप्रकारे वैशिष्ठपूर्ण आहे. त्यातील एक वैशिष्ठ म्हणजे, हिंदू धर्मात भक्ताने देवालयात जावे, आणि देवाचे दर्शन घ्यावे, असा नियम आहे. कोकणातला शिमगोत्सव मात्र हा नियम दूर ठेवतो. येथे चक्क ग्रामदेव भक्ताघरी उंबरठा ओलांडून घरात येतात. येतात ते येतात, ढोल-ताशांचा शाही गोतावळा घेऊन येतात. दुसरं वैशिष्ठ म्हणजे, पालखीतले देव पौराणिक नाहीत. ब्रम्हा, विष्णू, महेश, राम-लक्ष्मण, कृष्ण असे प्रस्थापित देव नाहीत. पालखीतून गावभेटीला निघणारे देव हे पुराणाबाहेरचे आहेत. त्यांच्याकाही अवतार लिलाही माहित नाहीत, तरीही गेली हजारो वर्षे त्यांनी कोणतंही स्वत:च मार्केटिंग नसताना कोकणवासियांच्या मनावर गारूड केलं आहे. तिसरं विशेष म्हणजे, कोकणातल्या पालख्या पाहिल्या तर त्यात कमीत कमी तीन, जास्तीत जास्त पाच-सहा देव असतात. यातही सर्वाधिक असतात त्या स्त्री देवता....